Het Nederlands

Het Nederlands van Anne is misschien minder goed dan hij/zij denkt. In het beruchte Nationaal Dictee maakte Anne laten we zeggen dertig fouten. En die zitten niet allemaal in de categorie ‘Przewalskipaard’ en ‘antimakassartje’. Anne zou bijvoorbeeld best de volgende zin kunnen opschrijven:

Sjoerd’s moeder gaf hen teveel speelgoed helicopters.

Hoeveel fouten bevat deze eenvoudige zin, en welke?
Zie antwoord 1 hieronder.

En er zijn talloze van dit soort kleine kwesties. Is het ‘polshoogte nemen’ of ‘poolshoogte nemen’? Zowel Anja als Magritta komen/komt…? En hoe zit het ook weer met ‘joods’?
Zie antwoord 2 hieronder.

Tegen dit soort zaken maakt Anne af en toe fouten. Jos heeft kennis over de spelling grotendeels paraat en zoekt dingen op als hij/zij iets niet weet. Dan hebben we grammatica en stijl. Anne schrijft misschien argeloos:

Deze dressing wordt aangeleverd in een spuitfles en moet je zelf toevoegen aan het voorgerecht.

Wat is hier fout aan?
Zie antwoord 3 hieronder.

Anne maakt af en toe dergelijke fouten, maar Jos nooit. Sommige fouten zijn belangrijker dan andere en veel lezers zal [niet: ‘zullen’] zo’n fout niet eens opvallen, maar het draagt enorm bij aan de professionele uitstraling van een tekst als je erop kunt vertrouwen dat het Nederlands foutloos is.

Het Engels

Ook het Engels van Anne is misschien minder goed dan hij/zij denkt.

Weet Anne dat ‘I have worked in Amsterdam for three years’ niet ‘Ik heb drie jaar in Amsterdam gewerkt’ betekent? Wat dan wel?
Zie antwoord 4 hieronder.

Weet Anne wat ‘the last straw’ betekent? Niet: ‘de laatste strohalm’. Wat wel?
Zie antwoord 5 hieronder.

En hoe het ook weer precies zit met ‘lie’ en ‘lay’ en de bijbehorende betekenissen en vervoegingen?
Zie antwoord 6 hieronder.

Het vertalen

Een van de grootste valkuilen voor een vertaler is: te dicht bij de (Engelse) brontekst blijven. Dit geldt op alle niveaus:

Woord: ‘industry’ betekent meestal niet ‘industrie’, maar ‘bedrijfstak’. ‘Hate’ betekent vaak niet ‘haten’ maar [zie antwoord 7 hieronder]. Helaas is in het Nederlands het anglicistische ‘karakter’ (in de betekenissen ‘(letter)teken’ en ‘personage’ aan een onstuitbare opmars bezig, maar bij Jos bestaat alleen een Chinese (Japanse, Koreaanse…) tekst uit karakters.

Uitdrukkingen, idioom: ‘Sooner or later’ is in het Nederlands niet ‘vroeger of later’ maar ‘vroeg of laat’. ‘keep your fingers crossed’ is niet ‘je vingers gekruist houden’ maar [zie antwoord 8 hieronder]. Et cetera. De lijst is eindeloos. De zaak wordt bemoeilijkt doordat onder invloed van vooral Amerikaanse televisie dergelijke uitdrukkingen veel Nederlanders normaal in de oren klinken en veel Nederlanders ze ook gebruiken. Er kan een punt komen dat een lelijk anglicisme gewoon goed Nederlands wordt, maar de vertaler dient hier conservatief in te zijn. Jos zal nooit schrijven dat iets ‘geen optie’ is, of: ‘Daar heb je een punt.’

Wat schrijft Jos dan?
Zie antwoord 9 hieronder.

Zinsconstructie: Bijvoorbeeld:

He never came back.

Een goede vertaling hiervan is ‘Hij is niet teruggekomen.’ Liever niet ‘Hij is nooit teruggekomen.’ En zeker niet ‘Hij kwam nooit terug.’
Anne vertaalt ‘She lived in New York until her death’ misschien met ‘Ze leefde in New York tot haar dood’.

Correct is: [zie antwoord 10 hieronder].

Ook hier geldt dat Anne, die niet verdacht is op dit soort zaken, makkelijk in de fout gaat. En veel vertalers, zelfs professionele vertalers, maar vooral amateurvertalers, zijn minder kritisch op het Nederlands van hun vertaling dan ze zijn wanneer ze een tekst meteen in het Nederlands schrijven.

Een goede vertaler

Een goede vertaler moet, wanneer dat nodig is, afstand durven doen van de Engelse brontekst. Je leest wel bij vertaalbureaus of vertalers die hun werk aanprijzen, dat je in een goede vertaling niet de brontekst ‘erdoorheen ziet schemeren’. Ze hebben gelijk, maar het is wel een waarheid met gradaties.

De mate van vrijheid die een vertaler zich kan en moet permitteren, hangt enigszins af van het type tekst. Bij de vertaling van een handleiding of notulen van een vergadering is een zekere stroefheid niet altijd erg. Het belangrijkst zijn in dat soort teksten de inhoud en de duidelijkheid. Een zaaltekst voor een museum moet wél heel soepel lopen. Inhoud is belangrijk, maar wanneer de tekst niet lekker leest, haakt de bezoeker af. Wanneer een tekst een literair karakter heeft, moet de vertaler juist weer terughoudend zijn met vrij vertalen. Hij moet niet de eerste de beste Nederlandse zinsconstructie nemen die lekker bekt en ongeveer hetzelfde betekent als de desbetreffende Engelse zin; nee, hij moet op zoek naar een vertaling die in alle opzichten zo goed mogelijk met het Engels overeenkomt.

Dit is een valkuil voor professionele vertalers. Helaas denken sommige vertalers dat een ‘letterlijke’ vertaling per definitie niet goed is, met als gevolg dat ze een uitdrukking of een bepaalde constructie in het Nederlands gebruiken die anders is dan de Engelse, maar in het Nederlands niet beter klinkt, en geen recht doet aan de stijl van de brontekst.

Dit zijn heel in het kort enkele belangrijke aspecten waarin een goede, professionele vertaling zich onderscheidt van een vertaling die is gemaakt door iemand die behoorlijk goed Engels kent en zich ook aardig in het Nederlands kan uitdrukken.

Peter Verstegen, een van de belangrijkste literaire vertalers van Nederland, hanteert in zijn proefschrift Vertaalkunde versus vertaalwetenschap de richtlijn: ‘zo letterlijk als mogelijk, zo vrij als nodig’. Een vertaler die deze richtlijn verstandig in praktijk brengt en daarbij een grote kennis van de brontekst paart aan een uitstekende uitdrukkingsvaardigheid in de doeltekst, maakt goede vertalingen.

Zo’n vertaler is Jos. En ook ik leg daar mijn lat.